هنر هر جامعه ای ریشه در آداب و رسوم و سنن آن جامعه دارد که با گذر زمان به کمال می رسد. ذوق و اوج هنر ایرانی قالی بافی است که علاوه بر هنر دوستی و صبر و تلاش ، وجود مواد و مصالحی همچون پشم مرغوب و انواع گیاهان رنگدار باعث تبلور و تعالی این هنر شده است. انسان اولیه فرش را با پوست حیوانات و برگ درختان تهیه و از آن برای مصارف گوناگونی همچون زیرانداز، پوشش مقبره ها و پوشش حیوانات استفاده می کرد. اما با گذر زمان و تلفیق هنر و تجربه صنعت نساجی تکامل یافت و امروزه دستبافت های هنرمندان شکوه و عظمت را به اوج خود رسانده اند. بی شک قدمت زیرانداز و تاریخچه فرش به زمانی می رسد که انسان به فکر تامین آسایش خود افتاد.
تاریخچه فرش اصیل ایرانی را می توان به دو دسته کلی “قبل از اسلام” و “بعد از اسلام” دسته بندی کرد که ما قصد داریم در این مقاله به آن بپردازیم.
دوره پیش از اسلام
در سال ۱۹۴۹ میلادی قدیمی ترین قطعه فرش گره دار که بعنوان پوشش اسب مورد استفاده قرار میگرفت در منطقه ای مرزی از مغولستان کشف و آن فرش “پازیریک” نامیده شد که تصاویر حاشیه و زمینه مرکزی آن مشابه با طرح ها و نقوش در دوره هخامنشیان و اشیاء کشف شده در لرستان است به همین جهت برخی از پژوهشگران از جمله رودنکو در کتابی که به مناسبت این اکتشافات در سال ۱۹۵۳ در روسیه منتشر کرد، درباره فرش مکشوفه توضیحات مفصلی نگاشت و آن را صراحتا کار ایران و قدیمی ترین فرش ایرانی در دنیا بیان نمود. او نوشت: “ تاریخ فرش مذکور و پارچه هایی که در پازیریک کشف شد مربوط به قرن پنجم و یا اوایل قرن چهارم پیش از میلاد تشخیص داده می شود.” سپس او اضافه می کند: “تاریخ این قالی از روی شکل اسب سواران معلوم می شود، طرز نشان دادن اسب های جنگی که به جای زین قالی بر پشت آنها گسترانده اند و پارچه روی سینه اسب از مشخصات آشوری ها می باشد اما در روی فرش پازیریک ریزه کاری های مختلف و طرز گره زدن دم اسب ها ، در نقوش برجسته تخت جمشید نیز دیده می شود. شواهد تاریخی مانند سالنامه چینی سوئی سو اندکی پیش از انقراض ساسانیان در میان کالا ها به قالی ایرانی اشاره دارد که همین موضوع گویای این نکته است که تاریخچه فرش و قالیبافی در زمان ساسانیان رونق فروان داشته است.
بهار خسرو یکی از قالی های معروف این دوره بوده که در کتاب تاریخ طبری نیز به آن اشاره شده و حسن شهرت آن به جهت نقش و نگار منحصر به فردش که نمایانگر باغی آراسته با گل ها و پرندگان و جوی های آب روان بوده می باشد.
دوره بعد از اسلام
اعراب بر خلاف هنر سفالگری که در آن شهره بودن در هیچ یک از ادوار تاریخی به هنر قالیبافی توجهی نداشتن و به همین سبب پس از تسلط آنها بر ایران قالیبافی دچار رکود گردید.
در سال ۴۱۶ هجری شمسی ترکان سلجوقی بخشی از خاک ایران را به تصرف خود درآورده و در آذربایجان و نواحی مرکزی غربی ایران مستقر شدن. از این رو زبان و فرهنگ سلجوقی به این سرزمین وارد و در نتیجه هنر ایرانی متاثر از طرح های سلجوقی گردید. سلطه سلجوقیان به لحاظ تاریخ فرش در ایران مهم است. زنان سلجوقی تبحر خاصی در بافتن فرش با گره های ترکی داشتند، در استان های آذربایجان و همدان که بمدت زیادی تحت نفوذ سلجوقیان بود،از گره های ترکی در فرش ها استفاده می شد
باری دیگر در زمان تسلط تیمور لنگ بر این سرزمین فرهنگ ایرانی دستخوش تغییرات اساسی می شود و در مورد نقش قالی، طرح های هندسی جای خود را به طرح هایی با خطوط دوار و منحنی می دهند و موتیف هایی مانند پیچک و گل ها ، حیوانات و پرندگان در طرح و نقش ایرانی جای می گیرند و هنر قالی بافی و تاریخچه فرش در اواخر این حکومت به اوج کمال خود رسید.
شاید مهمترین تاریخ در صنعت فرش در ایران مربوط به دوره فرمانروایان صفویه باشد. براستی و حقیقتا که محکمترین دلیل و گواه این هنر و صنعت به این دوره برمیگردد. تقریبا ۱۵۰۰ اثر حفظ شده در موزه ها و کلکسیون های سراسر دنیا موجود است. در ایران در دوره فرمانروائی شاه عباس، تجارت و هنر و صنعت شکوفا شد. شاه عباس به تشویق و دلگرم کردن مردم به تماس و مبادله با اروپا بود و پایتخت خودش را که اصفهان بود به یکی از مجلل ترین و عظیم ترین شهرهای ایران درآورد.
در این دوران در کنار قصرهای پادشاهان کارگاه های قالی بافی بنا شد که هنرمندان در آنجا کار کنند تا بهترین و باشکوه ترین نمونه های فرش را ببافند. مراکز گوناگون که قبلا در تبریز ، اصفهان ، کاشان ، مشهد ، کرمان ، جوشقان ، یزد ، استرآباد ، هرات و ایالات شمالی نظیر شیروان ، قره باغ و گیلان وجود داشتند توسعه و رونق بیشتری گرفتند. در آن زمان بیشتر فرش ها از ابریشم با رشته های طلا و نقره که تزئین کننده آنها بود بافته شده بودند.
در این دوره بود که قالی بافی از پیشه ای روستایی به شغل و حرفه ای پر اهمیت در کارگاه های شهری تبدیل شد.
در دوران پایانی قاجاریه قالیبافی حیاتی دوباره یافت و در این دوره و دو دهه اول قرن چهاردهم هجری قمری تقاضای زیاد برای قالی ایران و تجارت موفق آن باعث گردید تا تعداد زیادی از شرکت های خارجی از کشورهایی چون انگلیس ، آمریکا ، سوئیس ، یونان و … به سرمایه گذاری در قالی ایران و تولید انبوه آن ترغیب گردند و بخشی از مهمترین و نفیس‌ترین قالی های ایران در همین دوران و به دستور همین شرکت ها در شهرهایی چون کرمان ، اراک ، همدان ، تبریز و مشهد بافته شد.
در سال ۱۳۱۴ شمسی با لغو قرار داد از کمپانی شرق، اختیارات انجام فعالیت های تولید و تجارت قالی ایران به موسسه دولتی تازه تاسیس شده‌ای به نام شرکت سهامی فرش ایران واگذار شد و بدین ترتیب این شرکت از این سال به بعد به کار ترویج قالیبافی و تولید و تجارت آن پرداخت.