فرش ایرانی با استفاده از رنگ ها و نقشه ها و طرح ها باعث شده است یک زیبایی چشم نواز خلق شود. فرش را می توان یکی از بهترین هنرها در بین ایرانیان دانست. فرش در سرتاسر منطقه جغرافیایی ایران از دیر باز بافته شده است و بخشی از فرهنگ ایران محسوب می شود. در هر منطقه فرش با روش و طرح متفاوتی بافته می شود. این تنوع به قدری بالا است که می تواند یکی از محکم ترین عوامل اعتبار هنری محسوب می شود. شرکت فرش شادرخ قصد دارد به صورت اجمالی انواع طرح و نقشه های فرش ایرانی را معرفی کند و شما می توانید در ادامه با 20 نمونه از طرح های فرش ایرانی آشنا شوید.
طرح آثار باستانی و اسلامی:
طرح های باستانی و اسلامی همان طوری که از نامشان معلوم است بر گرفته از آثار تاریخی، کاشی کاری های منازل و بناهای تاریخی و سنتی و همچین الهام گرفته از نوع اشکال این گونه بناها هستند.
از معروف ترین انواع طرح های باستانی و اسلامی می توان به به طرح های مسجد شیخ لطف الله اصفهان، مسجد امام اصفهان، تخت جمشید، طاق بستان، طاق کسری، طرح های زیرخاکی و همچنین گنبد کاووس نام برد.
طرح اسلیمی:
معنی کلمه اسلیم جوانه است که در واقع بر گرفته شده از کلمه اسلام می باشد. طرح اصلی و بنیادی این نقشه برگفته شده از گردش شاخه های درختان است. تاریخچه طرح اسلیمی مربوط به دوران پیش از ظهور دین اسلام است و با ذوق و ابتکار هنرمندان ایرانی در طی سال های متمادی این طرح به اوج کمال رسیده است. طرح اسلیمی که در بسیاری از فرش ها به کار رفته است خود دارای تعداد زیادی نوع می باشد؛ دو نمونه از مهم ترین انواع طرح های اسلیمی می توان به طرح اسلیمی ماری و طرح اسلیمی دهن اژدری نام برد.
دلیل نام گذاری طرح اسلیمی دهن اژدر به خاطر این است که در هر شاخه ای که در این طرح نگاه کنید و آن را تا انتها دنبال کنید به یک دو شاخه ی باز خواهید رسید که این دو شاخه ی باز بسیار شبیه به اژدهایی است که دهان خود را باز نموده است پس به همین خاطر نام دهن اژدری را بر آن گذاشته اند.
نوع دیگر از طرح اسلیمی، طرح اسلیمی ماری است که درآن اشکال اسلیمی آن چنان گردشی دارند که شباهت بسیاری به پیچ و تاب های بدن مار دارد. بر اساس تحقیقات، محققان به این نکته دست پیدا کرده اند که سرمنشا طرح اسلیمی دهن اژدی کشور ایران است و چین، سرمنشا طرح اسلیمی ماری می باشد.
از دیگر انواع طرح های اسلیمی می توان به به طرح های اسلیمی ساده، طرح های اسلیمی خرطومی، طرح های ترنج دار، طرح های گلدار و برگی و معروف ترین آن ها یعنی طرح اسلیمی لچک و ترنج نام برد.
فرش 1612 با نقشه لچک و ترنج با طرح اسلیمی
طرح افشان:
در طرح افشان طرح های گل و گیاهان، برگ ها، حیوانات اهلی و وحشی، پرندگان به هماهنگی و ظرافت خاصی در کنار یک پراکنده و یا افشانده شده اند و این افشانیدگی با حفظ فواصل مساوی رخ داده است که باعث ایجاد یک ارتباط خاص بین اجزا فرش شده است.
فرش های که با طرح افشان بافته شده اند غالبا بدون لچک و ترنج هستند و در صورت اینکه ترنج داشته باشند ابعاد ترنج آن ها کوچکتر از حد معمول در فرش های لچک ترنج است. طرح های افشان در دسته های طرح افشان شاه عباسی، طرح افشان حیوان دار، طرح افشان بندی، طرح افشان دسته گل، طرح افشان شاخه پیچ و در آخر طرح افشان ترنج دار دسته بندی می شوند.
افشان دسته گل: گل های شاه عباسی و دیگر نقش های دسته گل در این طرح به صورت پراکنده به گونه ای پراکنده شده است که دارای نظم ظاهری زیادی نمی باشند.
افشان شاخه پیچ: در این طرح افشان معمولا از شاخه های پیچ خورده به صورت افشان شده بر زمینه اصلی فرش استفاده می شود و بر اساس همین طرح به این نام یعنی افشان شاخ پیچ نامگذاری شده است.
ایلاتی:
طرح ایلاتی یک یکی از طرح های بسیار قدیمی در تولید فرش است و این طرح جزو اولین طرح ها در این صنعت دانست. همان طور که در نام این طرح مشهود است این طرح حاصل ذهن بافندگان ایلیاتی است و از قدیم بین ایلات و عشایر مرسوم بوده است.
نقش ها و نگاره هایی که در طرح ایلاتی به کار گرفته شده، هندسی هستند. این نگاره ها که از روی شکل ظاهری محیط، ابزار و وسایل کاری، پرندگان و حیوانات اهلی و وحشی و حتی گل و گیاه گرفته شده اند. این گونه طرح ها علاوه بر این که در فرش ها در دیگر مواردی نظیر گلیم ها و جامیم ها نیز قابل مشاهده است. علت نامگذاری های این گونه طرح ها که در ادامه نام خواهیم برد که یا نام مکان یا محلی است که برای اولین بار این طرح در آن جا استفاده شده است یا نامگذاری آن بر اساس نام فردی است که برای اولین بار این گونه طرح را سفارش داده است و بر اساس سفارش آن فرد بافته شده است.
از معروف ترین طرح های ایلاتی می توان طرح های ایلاتی هیبت لو، بختیاری، خمسه، افشاری، قشقائی، هریس، یعقوب خانی و سالارخانی نام برد.
ایلاتی هيبت لو:
نقش های این گونه فرش ها از نقش های جاجیم و گلیم گرفته شده است و به وسیله قشقائیهای جنوب کشور ما تهیه شده است. دو تا از ویژگی های اصلی طرح ایلاتی هیبت لو استفاده از یک ترنج هندسی و کوچک در وسط فرش های بافته شده در این طرح است و مشخصه ی اصلی دیگر این طرح استفاده از لچک های بزرگی در ۴ طرف فرش که با جزئیات فراوان نقوش و خطوط همراه است.
فرش قشقایی
اقتباسی
همان طور که نام این طرح معلوم است این دسته طرح بر اساس طرح های کشورهای دیگر به وجود آمده است و از آن ها اقتباس شده است. اما این این طرح ها بیشتر دارای ریشه های در سرزمین ایران دارد و گاها این طرح ها به نقشه های مرزی ایران شباهت دارند و نمی توان کاملا آن ها را اقتباسی از کشورهای دیگر دانست.
اصلی ترین و معروف ترین طرح های اقتباسی که کاربرد بالایی نیز دارند طرح های اقتباسی آناتولی، طرح های اقتباسی کوبلن فرانسوی، طرح های اقتباسی قفقازی، طرح های اقتباسی افغانی و در آخر طرح اقتباسی آناتولی هستند.
بندی:
در صورتی نقش و نگاره های یک طرح به صورت تکرار همراه با کمک نگاره های دیگر به یک دیگر پیوند بخورند این عمل را بندی و طرحی که بر اساس آن خلق می شود را یک طرح بندی می گوییم.
طرح بندی همانند دیگر طرح های دیگر نیز دارای انواع مختلفی هستند که هر کدام از آن ها یا به دلیل مکرر بودن یک نقش ویژه یا بنابر روش تزئینی خاصی که در طراحی آن به کار گرفته شده است دارای نام خاص و منحصر به فرد خود می باشد.
انواع آن عبارتند از: طرح بندی ترنجدار، طرح بندی آدمکی، طرح بندی خوشه انگوری، طرح بندی بازوبندی، طرح بندی پیچی، طرح بندی دسته گل، طرح بندی کتیبه ای، طرح بندی شیروشکری، طرح بندی ورامین و طرح بندی اسلیمی
بته ای:
طرح بته در واقع تمثیل بافته شده ی درخت سرو محسوب می شود که در ابعاد و اندازه های گوناگون با جلوه های مختلف به کار گرفته شده است. این طرح را یکی از رایج ترین طرح ها در ایران است که تمام ایران مخصوصا قم، کرمان و … بافته می شود که زیباترین نقوش این طرح در صنایع شال بافی، ترمه دوزی کرمان است.
استفاده از طرح بته تنها به صنایع فرش محدود نمی شود بلکه در صنایعی دیگر نیز ما آن را مشاهده می کنیم. چند تا از صنایعی که طرح بته در آن ها کاربرد دارد می توان به ترمه دوزی، قلمزنی، مینیاتور قلمکاری و تذهیب نام برد
طرح های بته انواع گوناگونی چون طرح بوته بادامی، طرح بوته ترمه (متوسط)، طرح بوته خرقه (بزرگ)، طرح بوته شاخ گوزن، طرح بوته بازوبندی، بته جقه (کوچک و بزرگ باهم و درهم) و … می باشد.
طرح تلفیقی:
اگر چندین طرح متفاوت را با هم ادغام نمائیم یا فرش را مشاهده کنیم که همزمان چندین طرح متفاوت را داشته باشد در واقع طرح این فرش یک طرح تلفیقی می باشد؛ همان طور که از اسم طرح تلفیقی معلوم است این طرح از تلفیق شدن چندین طرح دیگر به وجود آمده است. خلاقیت در طرح های تلفیقی بسیار مشاهده می شود به همین علت ما شاهد تنوع بی شمار طرح های تلفیقی هستیم.
طرح های تلفیقی دارای انواع متفاوتی هستند که می توان آن ها در دسته های طرح تلفیقی ترنج کف ساده، طرح سبزیکار، طرح تلفیقی ترنجدار، طرح تلفیقی دورنما، طرح تلفیقی لچک و ترنج، طرح تلفیقی بندی دسته گل و تلفیقی قاب قابی دسته بندی کرد.
ترکمن:
طرح ترکمن یک طرح خاص برای برای فرش های ترکمن محسوب می شود. ترکمن ها در شمال شرقی ایران ساکن می باشند. طرح های ترکمن از اشکال هندسی چند ضلعی تشکیل شده است. هشت ضلعی ها پرکاربردترین شکل در بین اشکال هندسی چند ضلعی محسوب می شوند. طرح های ترکمن جزو طرح هایی است که ترکمنان آن را به صورت ذهنی می بافند.
طرح های ترکمن در دسته های طرح آخال (بخارائی)، غزال گز (چشم آهو)، خورجینی، چهارقاب و يموتی (قاشقی) قرار می گیرند.
طرح تصویری:
فرش های که براساس طرح تصویری بافته شده اند عموما ریزبافت خواهند بود. نقش و طرح فرش های این طرح معمولا الهام گرفته شده از میناتورها و نقاشی های اساتید بزرگ است.
سرآغاز بافتن فرش هایی در این طرح را دوران صفویان می دانیم و در حال حاضر بافت فرش هایی در این سبک در کاشان، تبریز، قم و اصفهان رایج می باشد. در بین شهرهای نام برده شده، شهر تبریز جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص می دهد علت آن هم این است که در این شهر در بافت فرش هایی در این طرح از گره های هنری استفاده می شود.
فرش های تصویری در اکثر موارد جزو فرش های تزئینی محسوب می شوند به این خاطر که در بافت این فرش ها از ابریشم استفاده می شود. استفاده از ابریشم در درون فرش ها تصویری باعث شده است که ظرافت طرح، بافت فرش جنبه تزئینی به فرش اعطا کند.
طرح درختی:
نام این طرح خود هویدای است که طرح اصلی این فرش درخت است. درختان به کار گرفته شده در این طرح معمولا درختان سرو، گردو و بید مجنون است که هر کدام از این درختان خود دارای معنای خاصی هستند. در طرح درختی علاوه بر استفاده از مظاهر درختان، از تماثیل حیوانات اهلی و وحشی و حتی پرندگان که دارای معنای خاصی هستند نیز در این طرح ها استفاده شده است.
سرو همواره مظهر ایستادگی، شادابی و زندگانی و در مقابل آن بید مجنون نماد غم و اندوه است. درخت گردو نماد طول عمر است. معنای حیوانات و پرندگان در این طرح ها شیر را نماد قدرت، طاووس را نماد زیبایی و شتر را مظهر صبر می دانیم.
انواع دسته های معروف طرح های درختی را می توان در قالب دسته های طرح های درختی حیوان دار، طرح های درختی سراسری، طرح های درختی لچک و ترنج، طرح های درختی سبزیکاری، طرح های درختی گلدار و طرح های درختی گل و بلبل دسته بندی نمود.
طرح شاه عباسی:
این طرح یکی از طرح های اصلی در صنعت فرش ایران است، علت این نامگذاری به این خاطر است که در زمان شاه عباس کبیر این طرح به اوج کمال و شکوفایی خود رسیده است. سابقه این طرح به دوران پیش از ظهور اسلام بر می گردد و در آن دوران این طرح با نام گل اناری و پنجه پلنگی مشهور بوده است. علت شهرت نام گل اناری و پنجه پلنگی در زمان قدیم به خاطر این بوده است که در بین ایرانیان در آن زمان گل انار و پنجه پلنگ دارای تقدس ویژه ای برخوردار بوده است.
نقش هایی که در طرح های شاه عباسی به دو صورت غالب و مغلوب در اشکال ۴پر به بالا در فرش به کار می رود. گل های به کار رفته در این طرح معمولا با شاخ و برگ و غنچه در تمام فرش پراکنده می شود. نقوش طرح شاه عباسی را می توان بیشتر در نقشه های کاشان، تبریز، اصفهان و مشهد دیده می شود.
طرح های شاه عباسی معمولا جزو دسته های طرح شاه عباسی با ترنج و حیوان، طرح شاه عباسی لچک و ترنج، شاه عباسی جانوری و شاه عباسی تصرفی دسته بندی می شود.
طرح شکارگاه یا شکاری:
طرح شکارگاه یا شکاری یکی دیگر از طرح هایی است که از دوران پیش از اسلام موجود بوده است ولی در دوران شاه عباسی صفوی تکامل یافت. این طرح بیشتر در نمایش صحنه های شکار است. نقوش این طرح پرندگان و حیواناتی هستند که در حال فرار می باشند و همچنین شما شکارچی ای به صورت سواره یا پیاده سعی در شکار حیوانات را دارد؛ در این طرح در کنار موارد گفته شده گل وگیاه و درخت استفاده می شود.
از معروف ترین و نفیس ترین آثار در طرح شکارگاهی می توان به فرش شکارگاه ای موجود در موزه وین و فرش شکارگاه ای که در موزه پولدی پتزولی موجود است، اشاره نمود.
از انواع شکارگاه می توان به طرح شکارگاه ترنج دار، شکارگاه لچک و ترنج، طرح شکارگاه ای درختی، طرح شکارگاه ای قابی و طرح شکارگاه ای درختی اشاره کرد.
طرح قابقابی:
در طرح قابقابی نقوش اساسی قاب هایی چند ضلعی می باشد که توسط متن پوشانده شده اند. شکل این قاب ها بسیار متفاوت است که در تزئین این قاب ها از نقش ها و نگاره های گوناگون استفاده می شود. این نقش ها و نگاره ها تزئینی شامل حیوانات و پرندگان، طرح های اسلیمی و حتی گل و برگ ها می باشند. یکی ویژگی در این طرح این است که نقش قاب ها این توانایی دارند که همگون یا متفاوت باشند. واژه طرح خشتی در استان های اصفهان و مرکزی برای طرح قابقابی که قاب های آن در اشکال مربعی و یا مستطیلی شکل باشد به کار گرفته می شود.
از مهم ترین انواع قابی می توان به دو طرح قاب قرآنی و قاب اسلیمی نام برد.
طرح گلدانی:
همان طور که از نام این طرح مشخص است، نقش اصلی در این طرح گلدان خواهد بود. طرح گلدانی را می توان در فرش های گوناگونی مشاهده نمود. تعداد و اندازه گلدان ها داخل این طرح متفاوت است به گونه ای که گاه شما یک گلدان بزرگ را مشاهده می کنید که پر از گل است و این گل ها تمام فرش را در بر گرفته است. در مقابل گاها طرح دارای چندین گلدان کوچک است که به صورت قرینه و پشت سرهم ردیف شده اند. پیدایش این طرح را در دوران صفویه می توان جستجو کرد البته از آن دوران حدودا 5 تخته فرش نفیس به جا مانده است که نشان از سرآغاز طرح گلدانی است.
طرح های گلدانی معروف و مشهور بسیاری وجود دارد که مشهورترین آن ها می توان به طرح های گلدانی ختائی، گلدانی لچک و ترنج و گلدانی ظل السلطان (گل و بلبل) نام برد. از دیگر طرح های گلدانی مشهور می توان به طرح های گلدانی یک طرفه، گلدانی دوطرفه، گلدانی حاج خانمی و گلدانی تکراری (سراسری) اشاره نمود.
طرح گل فرنگ:
یکی دیگر از طرح های اصیل ایرانی طرح گل فرنگ است. این طرح از نقش گل های طبیعی و بخصوص گل سرخ که به آن گل فرنگ می گویند ساخته شده است. یکی از ویژگی های این طرح استفاده زیاد از رنگ های تند بخصوص رنگ سرخ می باشد. از مشهور ترین طرح های گل فرنگ را می توان به طرح های گل فرنگ ترنجدار، طرح گل فرنگ لچک و ترنج، گل فرنگ مستوفی، گل فرنگ دسته گل، گل فرنگ گل و بلبل گل فرنگ بیجار و گل فرنگ بیجار اشاره کرد.
طرح محرابی:
طرح محرابی برگرفته از شکل محراب یعنی جایگاه امام جماعت در مساجد الهام گرفته است. در محراب معمولا از نگاره هایی نظیر سرو، سر ستون، قندیل و … استفاده می شود. در این طرح گاها مواردی مشاهده شده است که از نوشته و متن به کار گرفته شده است. نوشته ها در این طرح گاها از جملات مذهبی با خطوط نسخ، نستعلیق، کوفی و ثلث می باشد.
از مشهور ترین طرح های محرابی را می توان به طرح های محرابی سرتاسری، طرح محرابی دورنما ، محرابی گلدانی، محرابی قندیلی و محرابی درختی اشاره کرد.
ماهی درهم:
طرح ماهی درهم را به جرات می توان یکی از ریزبافت ترین و زیباترین نقش های تکراری در فرش معرفی نمائیم. ماهی درهم دارای شهرت و رواج بسیاری دارد. این طرح به دو صورت بافته می شود که در منطقه غربی ایران و مناطق شرقی ایران نظیر خراسان بافته می شود. نوعی که در مناطق غرب ایران استفاده می شود دارای گل هایی مشابه شکل هندسی لوزی که چهار ماهی یا برگ اطراف آن قرار گرفته است؛ این طرح بسیار شبه به طرح های ماهی درهم فراهان دارد. نوع شرقی طرح ماهی درهم لوزی حذف شده است. در ماهی درهم سبک شرق ایران، استفاده از گل های الماس مانندی که برگ هایی اطراف آن مرسوم است. این طرح را نیز جور دیگر نیز دسته بندی نمود؛ این دسته بندی از نظر خطوط خواهد بود. در این دسته بندی دو دو گروه ماهی درهم شکسته و ماهی درهم گردان ایجاد می شود که فرش ها در این دو دسته طبقه بندی می شود.
زادگاه طرح ماهی درهم به خارج از مرزهای امروزی ایران برمی گردد، ریشه ها و سرآغاز این طرح را در هرات که تا اواخر قرن نوزدهم میلادی ایران جزو کشور ایران محسوب می شده، می توان یافت. این طرح به خاطر زادگاهش به نام طرح هراتی نامیده می شده است.
این طرح هنوز در مناطق آذربایجان، همدان، کردستان، خراسان و مرکزی پرکاربرد محسوب می شود. از مهم ترین طرح ها در طرح های ماهی درهم می توان موارد به طرح ماهی خراسان، طرح ماهی درهم لچک و ترنج، طرح بوته ماهی، طرح خرده ماهی، طرح گلدار هراتی، هراتی شکسته، طرح ماهی کردستان و طرح ریزماهی اشاره کرد.
محرمات
طرح محرمات یکی دیگر از طرح های ایرانی با ویژگی راه راه بودن است. در عرض فرش های با این طرح می توان این ویژگی را مشاهده نمائید که عرض فرش به چند قسمت موازی تقسیم شده است. قسمت های تقسیم شده موازی توسط خطوطی از هم جدا شده اند؛ خطوط جداکننده در این طرح از نوارهایی تشکیل شده است که کم و بیش پهن و باریک خواهد بود. خطوط در این طرح ها به دو شیوه ساده و یا دارای نقش ونگاره ویژه ای خواهند بود. یکی از مواردی که در بعضی از این طرح ها قابل مشاهده است استفاده از تناوب قطعاتی از نقشه در طول فرش است. نام دیگر این طرح، طرح قلمدانی است و علت این نامگذاری نیز به ویژگی اصلی این طرح یعنی راه راه بودن آن بر می گردد.
از مشهور ترین طرح های محرمات می توان به طرح های قلمدانی سراسری، محرمات بته ای، بته با زمینه الوان و گل ریز با زمینه یکرنگ اشاره نمود.
هندسی
یکی دیگر از طرح ها در فرش طرح هندسی می باشد، در طرح های هندسی از خط هایی عمودی، افقی و مورب استفاده می کنیم. خطوط به کار گرفته شده در طرح هندسی تمامشان دارای زاویه و شکستگی هستند. خطوط به کار گرفته در حالت کلی بیانگر اشکال هندسی مختلفی نظیر مستطیل، مربع، مثلث، لوزی و … خواهند بود. این ویژگی در سایر طرح های دیگر از خطوط منحنی استفاده می شود.
ازانواع طرح هندسی می توان به طرح هندسی ستاره ای (موزائیک)، طرح هندسی جوشقانی، طرح هندسی شاخه شکسته، طرح هندسی ترنجدار، طرح هندسی لچک و ترنج، طرح هندسی کف ساده، طرح هندسی خاتم شیراز، طرح هندسی محرمات، طرح هندسی ختائی اشاره کرد.
